Wetenschappers menen dat het duidelijk is dat mensen in complottheorieën geloven omdat men probeert, “vanuit fundamentele cognitieve problemen”, de wereld om hen heen te duiden. Omdat ze angst hebben en proberen de zaken die hen angst aanjagen in een bepaald perspectief te plaatsen. Waardoor ze gebeurtenissen en omstandigheden voor zichzelf begrijpelijk en aannemelijk kunnen maken. Of om het voor hen onverklaarbare te verklaren.
De wereld is een enge, onvoorspelbare plek, en dat maakt je hersenen gek. Als voorspellend orgaan zijn de hersenen voortdurend op zoek naar patronen die zowel de wereld verklaren als je helpen daarin te gedijen. Dat vermogen helpt mensen de wereld te begrijpen: je begrijpt inmiddels waarschijnlijk dat als je rood ziet, dit betekent dat je op je hoede moet zijn voor gevaar. Maar zoals wetenschappers rapporteren in een nieuw artikel gepubliceerd in het European Journal of Social Psychology, voelen mensen soms gevaar, zelfs als er geen patroon te herkennen is – en dus creëren hun hersenen hun eigen patroon. Dit fenomeen, illusoire patroonperceptie genoemd, schrijven ze, is wat mensen drijft die in complottheorieën geloven, zoals ontkenners van de klimaatverandering, waarheidsgetrouwen over 11 september en ‘Pizzagate’-gelovigen. (Yahoo News, 2017)
Dit is slechts ten dele waar. Er zijn veel mensen die bepaalde complottheorieën als waar aanvaarden terwijl ze verder volstrekt normale, intelligente, uitstekend functionerende mensen zijn. Het is een beetje makkelijk om mensen te labelen en vervolgens daarmee “het probleem” als “opgelost” (of verklaard) te zien.
Zo kun je zijn opgegroeid in een omgeving waar bepaalde coomplottheoriën al generaties lang zijn doorgegeven. Ik noem een voorbeeld: bepaalde (anti-semitschie) samenzweringstheorieën over de Joden. Ook je omgeving kan je van bepaalde opvattingen overtuigen. Het is nooit per definitie vanuit één theorie te verklaren.
Complottheorieën moet je serieus nemen
Wat je tegenwoordig vaak ziet is dat mensen die rechts-radicale opvattingen aanhangen veelal ook complottheorieën aanhangen over vaccinaties, ‘omvolking’ (angst voor asielzoekers), de overheid wantrouwen, etcetera.
Deze opvattingen worden gevoed door figuren als Baudet, Wilders en andere rechtse populisten. Waarom doen ze dat? Het is een verdienmodel voor hen. Net als dat het verspreiden van nepnieuws over corona, het World Economic Forum (WEF), de WHO, Bill Gates etc dat ook vaak is voor de ‘makers’ van dat nieuws.
Websites als NineForNews, De Andere Krant, e.a. en actiegroepen zoals het inmiddels opgeheven BPOC2022 (want: fraude) en VirusWaarheid hebben eigenlijk altijd standaard een ‘donatieknop’ op de website. Ze harken ontzettend veel geld binnen door mensen nepnieuws te verkopen. De invloed hiervan moet niet onderschat worden, wie één keer de ‘fabeltjesfuik‘ inzwemt komt er vaak steeds dieper in vast te zitten.
Samenzweringstheorieën negeren is onverstandig, benadrukt Karen Douglas, sociaal psycholoog aan de Universiteit van Kent. “Ze beïnvloeden de intenties en gedragingen van mensen. Samenzweringstheorieën zijn van oudsher in verband gebracht met vooroordelen, genocide, risicovol gezondheidsgedrag, klimaatontkenning en meer recentelijk behoorlijk verontrustend gedrag in verband met COVID-19-complottheorieën.” (Redpers)
De Wereldgezondheidsorganisatie noemt als een van de oorzaken dan ook dat dit de ‘infodemie’ is: een overdosis (on)betrouwbare informatie die vooral via sociale media als YouTube, TikTok, Snapchat, Facebook, X (Twitter) en Instagram tot ons komt. (Algemeen Dagblad).
Mensen worden overspoeld met informatie en weten niet meer wat waar is of niet waar. Als er dan goed klinkende argumenten worden aangevoerd of argumenten die het beeld van de toehoorder bevestigen in zijn of haar vooroordelen, angst of zorgen, of vragen die leven beantwoorden op een eenvoudige, goed te begrijpen, manier, worden ze al snel voor waar aangenomen.
Het motief
Complottheorieën moet je dan ook serieus nemen. Als in dat je ze onderzoekt, toetst en weerlegt. Het overbekende “wie doet wat, waarom en hoe” eens toepassen. Wat is het motief? Is het wel realistisch wat hier wordt gezegd?
Meestal is er namelijk geen enkel motief te bespeuren voor het gevreesde kwaad of de kwaadaardige organisatie of persoon..
Voorbeeld:
Wie? “Bill Gates”. De perfecte vijand want: rijk, invloedrijk en promoot vaccinaties.
Wat doet hij? Promoten van vaccinaties! En dan volgt de conclusie “want hij wil de wereldbevolking decimeren!”
Maar Waaróm zou de man dat willen? De wereldbevolking is immers zijn verdienmodel. Des te meer mensen er zijn, des te meer ‘zijn product’ (Microsoft producten en diensten) gebruikt en verkocht wordt! Hij heeft geen enkel voordeel bij het halveren (of erger) van de wereldbevolking, integendeel.
Filantroop
Sterker nog, Gates’ heeft met zijn Bill & Melinda Gates foundation, waarmee hij ontzettend veel geld weggeeft aan de gezondheidszorg nóg een motief, naast commercieel voordeel, namelijk het feit dat de tientallen miljoenen die hij weggeeft niet alleen zijn status verhoogt als “filantroop”, het is ook fiscaal zeer aantrekkelijk. Hij heeft zijn talloze miljoen geparkeerd in een eigen foundation, houdt er zeggenschap over, heeft daardoor invloed én betaalt geen cent belasting over dat geld, ..
Motief
Anderzijds zie je dat, zoals eerder gezegd, de verspreiders van complotten wél een motief hebben deze verhalen de wereld in te slingeren: donaties, verkoop van merchandise (van posters tot T-shirts, mokken tot aan ‘alternatieve’ pillen en preparaten, prepper producten, uitgeverijen die boeken verkopen,..
Wat zijn complottheorieën?
Complottheorieën worden gekenmerkt door zwak, tegenstrijdig of gewoonweg onbestaand bewijsmateriaal en drijven vaak op schijnbaar onbeantwoorde vragen.
Vrijwel altijd bestaan er ook meerdere, elkaar op cruciale punten tegensprekende complottheorieën als alternatieve verklaring naast het officiële relaas over dezelfde historische gebeurtenis.
- Een complottheorie of samenzweringstheorie is een theorie of opvatting dat een bepaalde gebeurtenis, ontwikkeling of toestand op sociaal, politiek of economisch gebied het resultaat is van een samenzwering. Volgens dit geloofssysteem spannen immorele en voor niets terugdeinzende individuen of groeperingen heimelijk samen om hun kwalijke doelen te realiseren.
-
Een complotdenker gelooft vaak in meerdere complottheorieën tegelijk, of is zeer sterk overtuigd van een enkele complottheorie en negeert daarbij ontlastende feiten, daarmee juist ingaand tegen kritisch denken.
-
Complottheorieën kunnen onschuldig zijn, maar ze kunnen ook zeer ingrijpende gevolgen hebben. Zo heeft complotdenken bijgedragen aan jodenvervolgingen, christenvervolgingen en moslimvervolgingen en geweld tegen andere minderheden.
-
Complotdenken kan gebruikt worden door een politieke partij, of een overheid, om de meerderheid van de bevolking achter zich te krijgen, zoals het opgeroepen angstbeeld van een joodse wereldregering, in nazi-Duitsland. Andersom kan de verspreiding van een samenzweringstheorie door een belanghebbende minderheidsgroep juist gebruikt worden om afbreuk doen aan het vertrouwen in de overheid, en daarmee de samenleving destabiliseren, zoals het geloof in een van bovenaf opgelegde Nieuwe Wereldorde.
